Interlingua 3
§99
Le TEMPORE PRESENTE es formate del infinitivo per omitter le -r final. Illo es accentuate in conformitate con le regulas providite in §10.
crear: Io (tu, etc.) crea.
vider: Io (tu, etc.) vide.
audir: Io (tu, etc.) audi.
§100
Le tempore presente functiona naturalmente como le PRESENTE UNIVERSAL. Illo se extende a in le futuro plus liberemente que es possibile in anglese, specialmente quando le construction contine un adverbio inambigue de tempore.
Deo ama le homines.
Io non sape lo que es le nomine de iste animal.
Iste vespere io recipe mi canetto.
§101
Le verbos haber, esser, e vader ha un forma simplificate de tempore presente que consiste del prime syllaba del infinitivo: ha, es, va.
Proque io ha un terribile mal de capite, il es necessari que io va al doctor.
In le caso de esser, un forma plural distincte optional, son, es disponibile.
§102
Le TEMPORE PASSATE es formate del infinitivo per omitter le -r final e adder le desinentia temporal -va.
crear: Io (tu, etc.) creava.
vider: Io (tu, etc.) videva.
audir: Io (tu, etc.) audiva.
§103
Le functiones del tempore passate es le mesme como in anglese. Nota specialmente su uso in constructiones del typo, "If he was (were) here, I might feel better:"
Si ille esseva hic, io poterea sentir me melio.
Heri nos voleva vider le Mercator de Venetia, sed nos non poteva obtener billetes, e tunc nos videva le Princessa del Czardas. Si vos cognosceva iste operetta, vos comprenderea que io prefere Kalman a Shakespeare.
§104
Pro esser, un passato irregular optional era es disponibile.
§105
Le TEMPORES COMPOSITE DEL PASSATO (presente perfecte e passato perfecte) es formate como in anglese per le presente e passato del verbo auxiliar haber e le participio passate.
Tempore presente perfecte
crear: Io (tu, etc.) ha create.
vider: Io (tu, etc.) ha vidite.
audir: Io (tu, etc.) ha audite.
Tempore passato perfecte
crear: Io (tu, etc.) habeva create.
vider: Io (tu, etc.) habeva vidite.
audir: Io (tu, etc.) habeva audite.
§106
Le functiones del tempores composite passate coperi omne le functiones del formas anglese correspondente. Le presente perfecte non es tanto restricte como in anglese e es synonyme con le passato simple.
Su Majestate ha perdite su capite.
Ludovico Dece-Sex ha perdite su capite.
Ludovico Dece-Sex perdeva su capite.
§107
Tempore futur
Le FUTURO es formate del infinitivo per adder le desinentia accentuate -a, non distinguite per un marca de accento.
crear: Io (tu, etc.) creara.
vider: Io (tu, etc.) videra.
audir: Io (tu, etc.) audira.
Conditional
Le CONDITIONAL es formate del infinitivo per adder le desinentia -ea accentuate super le -e, sed non distinguite per un marca de accento.
crear: Io (tu, etc.) crearea.
vider: Io (tu, etc.) viderea.
audir: Io (tu, etc.) audirea.
§108
Le functiones del futuro e conditional non differe del usage anglese.
Nota: Futuro e conditional ambes ha formas composite collateral consistente del infinitivo con le verbos auxiliar va e velle, respectivemente.
Si ille attende assatis longe, ille habera un barba.
Si ille attende assatis longe, ille va haber un barba.
Si illa habeva quatro rotas, illa esserea un omnibus.
Si illa habeva quatro rotas, illa velle esser un omnibus.
Si io esseva un avetto, io volarea a te.
Si io esseva un avetto, io velle volar a te.
§109
Constructiones verbal plus complexe – si on vole appellar los tempores o non – pote liberemente esser formate per le materia discutite supra.
Nos haberea potite venir.
Ille habera finite scriber.
§110
Le IMPERATIVO es identic con le presente, sed in general illo usa nulle pronomines.
Ama tu vicino como te mesme!
Aperi le porta!
Reguarda hic!
Como in anglese, le pronomine occurre occasionalmente con le imperativo.
Face tu lo que io commanda.
§111
Le functiones del imperativo pote naturalmente esser assumite per un tempore presente emphatic.
Tu veni hic immediatemente!
Pro le uso del infinitivo con valor imperative, vide §91 supra. Le construction elliptic con
'Que ... [Io vole que ...]'
es possibile con omne le personas e servi in particular a exprimer le imperativo del prime persona plural.
Que ille veni!
Que nos parti!
Le parola sia in le dictionario pote esser interpretate como un conjunction o como un subjunctivo exceptional de esser. Appercipite in le secunde senso, illo entra in constructiones de valor imperative.
Io ama lilios del valles, sia in le campo, sia in un vaso.
Le juvene maritos sia felice!
Sia gentil e face me ille favor.
§112
Le verbo auxiliar del PASSIVO es esser. Le formas temporal de iste verbo auxiliar es completemente coperite per le discussion precedente del conjugation verbal. Le sequente summario de iste formas pote esser trovate conveniente.
|
tempores simple de 'esser' |
|
io es ... |
|
|
io esseva ... |
(= era) |
|
io essera ... |
(= va esser) |
|
io esserea ... |
(= velle esser) |
|
tempores perfecte de 'esser' |
|
io ha essite ... |
|
|
io habeva essite ... |
|
|
io habera essite ... |
(= va haber essite) |
|
io haberea essite ... |
(= velle haber essite) |
Le formas passive complete consiste del verbo auxiliar esser sequite per un participio passate.
|
tempores simple passive (esser (simple) + pp) |
|
Ille es surveliate per le policia. |
|
|
Ille esseva surveliate per le policia. |
(= era) |
|
Ille essera surveliate per le policia. |
(= va esser) |
|
Ille esserea surveliate per le policia. |
(= velle esser) |
|
tempores perfecte passive (esser (perfecte) + pp) |
|
Ille ha essite surveliate per le policia. |
|
|
Ille habeva essite surveliate per le policia. |
|
|
Ille habera essite surveliate per le policia. |
(= va haber essite) |
|
Ille haberea essite surveliate per le policia. |
(= velle haber essite) |
§113
Le infinitivos passive e participios passive similarmente se compone del infinitivo e participio del verbo auxiliar con le participio passate del verbo principal que seque:
|
esser surveliate |
[infinitivo passive] |
|
essente surveliate |
[participio presente passive] |
|
essite surveliate |
[participio passate passive] |
Nota que le passivo sol non pote esser distinguite de un forma de esser con un adjectivo participial.
Io es maritate
pote significar "Io es maritate (action/passivo)" e "Io es maritate (condition/adjectivo)."
§114
Le functiones del passivo es le mesme como in anglese. Nota, totevia, le uso del reflexivo in loco de un passivo anglese. Vide §68 supra. De plus un passivo anglese pote sovente esser rendite per un construction impersonal con on, como in
On non nos ama hic: Nos non es amate hic.
§115
TABULA DE CONJUGATION
|
|
|
|
|
|
|
|
|
infinitivo |
cre-ar |
vid-er |
aud-ir |
|
|
|
imperativo |
crea! |
vide! |
audi! |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Participio |
presente |
cre-ante |
vid-ente |
aud-iente |
|
perfecte |
cre-ate |
vid-ite |
aud-ite |
||
|
Active |
|
|
|
|
|
|
Simple |
presente |
crea |
vide |
audi |
|
|
passato |
creava |
videva |
audiva |
||
|
futuro |
creara |
videra |
audira |
||
|
conditional |
crearea |
viderea |
audirea |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
Perfecte |
presente |
ha create |
ha vidite |
ha audite |
|
|
passato |
habeva create |
habeva vidite |
habeva audite |
||
|
futuro |
habera create |
habera vidite |
habera audite |
||
|
conditional |
haberea create |
haberea vidite |
haberea audite |
||
|
Passive |
|
|
|
|
|
|
Simple |
presente |
es create |
es vidite |
es audite |
|
|
passato |
esseva create |
esseva vidite |
esseva audite |
||
|
futuro |
essera create |
essera vidite |
essera audite |
||
|
conditional |
esserea create |
esserea vidite |
esserea audite |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
Perfecte |
presente |
ha essite create |
ha essite vidite |
ha essite audite |
|
|
passato |
habeva essite create |
habeva essite vidite |
habeva essite audite |
||
|
futuro |
habera essite create |
habera essite vidite |
habera essite audite |
||
|
conditional |
haberea essite create |
haberea essite vidite |
haberea essite audite |
||
Le QUESTION normal es representate per le typo anglese "Has he come?" Il ha nulle verbo auxiliar interrogative e le typo anglese "Does he come?" non pote esser usate.
Ha ille venite?
Veni ille?
Desira vos salsicias con o sin allio?
Transversava le rege svede le Mar Baltic o non?
Quando un parola interrogative es le subjecto, illo precede le verbo.
Qui es ille homine con le barba rubie?
Que batte a mi fenestra?
Que ha tu facite con tu moneta?
Quando arriva le traino?
Ubi es tu melior medietate?
Como in anglese omne enunciation normal pote esser cambiate a un question per intonation e per usar un signo de interrogation.
Le precio de ille cosalia esseva tres dollares?
Vos vole dicer me que vos non lo faceva?
Le particula interrogative an, que ha nulle equivalente in anglese, pote esser usate pro cambiar qualcunque enunciation a un question. Illo sempre occurre al initio del phrase.
An le precio de illo esseva tres dollars?
An vos vole dicer me que vos non lo ha facite?
An vos e vostre amica es reconciliate?
Nota: Un forma collateral del particula interrogative es esque; le duo formas, an e esque, non debe esser usate in le mesme texto.
§117
Le SEQUENTIA DE TEMPORES pote esser tractate in conformitate con le usage anglese.
Ille diceva, "Io es fatigate."
Ille diceva que ille esseva fatigate.
Deviationes de iste usage es permissibile quando suggerite per considerationes logic.
Io non crede que un decimetro de lana pesa tanto como un decimetro de ferro.
Nemo diceva que tu debeva creder tal nonsenso.
Nemo diceva que tu debe creder tal nonsenso.
§118
Le NUMERALES CARDINAL simple es:
|
0 zero |
|
|
1 un |
10 dece |
|
2 duo |
20 vinti |
|
3 tres |
30 trenta |
|
4 quatro |
40 quaranta |
|
5 cinque |
50 cinquanta |
|
6 sex |
60 sexanta |
|
7 septe |
70 septanta |
|
8 octo |
80 octanta |
|
9 novem |
90 novanta |
Nota: Le deces (multiplos de dece) post cinquanta es regularmente derivate del unes (numeros inter un e novem) per le suffixo -anta.
|
100 |
cento |
||
|
1.000 |
mille |
||
|
1.000.000 = (106) |
million |
109 |
milliardo |
|
1012 = (106)2 |
billion |
1015 |
billiardo |
|
1018 = (106)3 |
trillion |
1021 |
trilliardo |
|
1024 = (106)4 |
quatrillion |
1027 |
quatrilliardo |
|
1030 = (106)5 |
quintillion |
1033 |
quintilliardo |
Nota: Post (106)5, le plus alte potentias de un million es formate regularmente per le suffixo -illion addite al radice del multiplicativo correspondente al exponente. Pro le formas del multiplicativos, vide §127 infra. Le numeral que representa un mille multiplicate per qualcunque potentia de un million es formate per reimplaciar le -ion final per le suffixo -iardo.
Omne altere cardinales es formate per addition o multiplication.
§119
Le principio de addition es usate pro combinar deces con unes; centos con deces e unes; milles con centos, deces, e unes; milliones con milles, centos, deces, e unes, etc. Le numerales a adder es juxtaponite; le plus grande(s) precede. Exemplo:
1.120 mille cento vinti.
Sub un cento, le elementos juxtaponite es connectite per un tracto de union. Exemplos:
72 septanta-duo;
11 dece-un;
12 dece-duo.
Le uso de e inter le elementos que es a adder es sempre possibile e sempre dispensabile. In summas sub un cento, illo reimplacia le tracto de union. Exemplos:
1.120 mille cento e vinti;
72 septanta e duo.
§120
Le principio de multiplication es usate pro exprimer multiplos de cento, mille, e omne le plus alte potentias de mille, como million, milliardo, etc. Le multiplicator es un adjectivo que sempre precede le multiplicando. Le multiplicando es un substantivo que prende un desinentia plural normal. Exemplos:
3.000.000 tres milliones;
200 duo centos.
Nota: Ante cento e mille le multiplicator 'un' pote esser omittite. Omne le plus alte potentias del 1.000 – como million, milliardo, billion, etc. – introduce le objecto que illos conta per le preposition de. Exemplo:
$1012 un billion de dollares.
§121
Il ha nulle differentia in forma inter numerales cardinal que es usate como adjectivos e pronomines excepte pro 'un', cuje formas pronominal coincide con illos del articulo indefinite (vide §21 supra).
§122
Exemplos de numerales cardinal:
13 dece-tres
8.347 octo milles tres centos quaranta-septe
10.987.654.321 dece milliardos novem centos octanta-septe milliones sex centos cinquanta-quatro milles tres centos vinti-un
Le mille-pedes ha perdite quatro centos novanta-novem pedes; illo totevia ha cinque centos un.
In bon tempores ille emplea plus que cento filanderas in su filanda; nunc ille ha travalio pro exactemente quaranta-una.
§123
DECIMALES es scribite e legite con un comma in loco de un puncto:
34,798 trenta-quatro comma septe novem octo
Nota: Le usage anglese de separar numerales longe per comma (p.ex., 1,234,567,890) confligerea con le comma decimal. In su loco Interlingua usa le puncto; p.ex.
1.234.567.890
§124
Exemplos de como leger regulas arithmetic:
|
14 + 3,4 = 17,4 |
dece-quatro plus tres comma quatro es dece-septe comma quatro |
|
20 – 102 = –82 |
vinti minus cento duo es minus octanta duo |
|
20 x 17 = 340 |
vinti vices dece-septe es tres centos quaranta |
|
100/3 = 33,3333 |
cento dividite per tres es trenta-tres comma tres tres tres tres |
§125
Le NUMERALES ORDINAL es adjectivos que ha omne le characteristicas de altere adjectivos in respecto al uso pronominal e substantivate. Le ordinales basic (e lor formas numeric) es:
|
prime |
1me |
|
secunde |
2nde |
|
tertie |
3tie |
|
quarte |
4te |
|
quinte |
5te |
|
sexte |
6te |
|
septime |
7me |
|
octave |
8ve |
|
none |
9ne |
|
decime |
10me |
|
ultime |
Omne altere ordinales simple es derivate del cardinales correspondente per le suffixo -esime:
|
vintesime |
20me |
|
trentesime |
30me |
|
centesime |
100me |
|
millesime |
1.000me |
|
millionesime |
1.000.000me |
|
milliardesime |
1.000.000.000me |
In numerales composite solmente le ultime elemento porta le forma de un ordinal:
|
dece-prime |
11me |
|
cento secunde |
102nde |
|
novanta-none |
99ne |
|
tres centesime |
300me |
le duo cento cinquantesime anniversario ...
Isto es mi tertie.
§126
Le adjectivo FRACTIONAL anglese {half} es medie, le substantivo correspondente medietate. Jungite al substantivo sequente, medie- ha le valor de {mid-} in anglese.
un medie hora ...
duo medie horas ...
le duo medietates ...
duo e medie horas ..., duo horas e medie ...
le medietate del membros ...
le medie membros (i.e. membros con derectos limitate) ...
mediedie ...
medienocte ...
Omne altere numerales fractional es formate secundo le patronos sequente: Expressiones como {a fourth part}, {two fifth parts}, {one sixth part}, etc. es exprimite como in anglese per ordinales simple: un quarte parte, duo quinte partes, un sexte parte, etc. In le plus grande numero de casos, expressiones fractional differe del exemplos date per le absentia de parte. In su loco, le ordinales se cambia a substantivos. Nota que le modello {three quarter mile} debe sempre esser prendite como {three fourths of a mile: tres quartos de un millia.}
Tres quartos plus tres octavos es un e un octavo.
Un medie hora e un quarto de hora es tres quartos de hora.
In numeros mixte que es usate como adjectivos numeral, le fraction pote sequer le substantivo.
un pan e tres quartos ...
duo milliones e tres quintos de prisioneros ...
§127
Le adjectivos numeral MULTIPLICATIVE es:
|
simple |
o simplice |
|
duple |
o duplice |
|
triple |
o triplice |
|
quadruple |
|
|
quintuple |
|
|
sextuple |
|
|
septuple |
|
|
octuple |
|
|
nonuple |
|
|
decuple |
|
|
centuple |
§128
COMPOSITOS MULTIPLICATIVE ({half-yearly}, {threedecker}, etc.) pote esser formate liberemente secundo le modellos sequente in le quales le formas del numerales functiona como prefixos in compositos. Nota que compositos de iste categoria pote involver derivation simultanee (secundo le modello anglese {three-cornered} que es non simplemente un composito de {three} e {cornered}, sed un derivato composite de {three} e {corner} con le suffixo {-ed}). Vide etiam §§155, 163-164 infra. Le methodos de composition illustrate pote esser applicate equalmente e indifferentemente – intra le limites de necessitate practic pro nove formationes – a substantivos, adjectivos, e verbos.
Un:
uni- = un.
uni- + trinitate → unitrinitate;
uni- + corno + -e (adj) → unicorne;
uni- + latere + -al → unilateral;
nove formationes:
uni- + monte → unimonte: monte singule;
uni- + anulo + -ate → unianulate;
Nota: Le forma mono-, ante vocales mon-, es usate como un synonymo de uni- specialmente in terminos technic.
Un e un medie:
sesqui- = un e un medie.
sesqui- + plano → sesquiplano: biplano con un curte subplano;
sesqui- + pede + -al → sesquipedal;
nove formationes:
sesqui- + torno → sesquitorno: un-e-un-medie torno;
sesqui- + uncia + -al → sesquiuncial: de un uncia e medie (in longor);
Duo:
bi- = duo.
bi- + cyclo → bicyclo;
bi- + metallo + -ismo → bimetallismo;
bi- + furcar → bifurcar;
bi- + lingua + -e (adj) → bilingue;
nove formationes:
bi- + vita + -ate → bivitate: habente duo vitas;
bi- + digito + -e (adj) → bidigite: habente duo digitos;
bi- + franger → bifranger: franger duo vices;
Nota: Le forma di- es usate como un synonymo de bi- specialmente in terminos technic.
Medie:
semi- = medie.
semi- + deo → semideo;
semi- + official → semiofficial;
semi- + somno + -e (adj) → semisomne;
nove formationes:
semi- + professor → semiprofessor;
semi- + occider → semioccider;
semi- + interessante → semiinteressante;
Nota: Le forma hemi- es usate como un synonymo plus rar de semi- specialmente in terminos technic.
Tres:
tri- = tres.
tri- + folio → trifolio;
tri- + secar → trisecar;
tri- + dimension + -al → tridimensional;
tri- + angulo + -e (adj) → triangule: habente tres angulos;
Quatro:
quadri- = quatro.
quadri- + syllaba + -e (adj) → quadrisyllabe;
quadri- + anno: year + -al → quadriennal;
Nota: Le forma tetra-, ante vocales tetr-, es usate como un synonymo preferite de quadri- specialmente in terminos technic.
Cinque, sex, septe, octo, dece-duo:
penta- = cinque.
penta- + metro → pentametro;
hexa- = sex.
hexa- + chordo → hexachordo;
hepta- = septe.
hepta- + -archia → heptarchia: governamento per septe;
octa- = octo.
octa- + metro → octametro;
dodeca- = dece-duo.
dodeca- + syllaba + -e (adj) → dodecasyllabe;
Nota: Le formas penta-, hexa-, hepta-, octa-, e dodeca- es usate como mono-, di-, e tetra-; il es, specialmente in terminos technic e con le characteristica special que illos perde lor -a final ante un vocal.
Dece, cento, mille:
Compositos multiplicative que involve 10, 100, e 1000 es importante primarimente per virtute de lor uso como expressiones de unitates de mesura in le systema metric e su extensiones technologic. Multiplication per 10, 100, 1000, e 10.000 es exprimite per deca-, hecto-, kilo-, e myria- respectivemente. Le forma parallel pro multiplication per 1/10, 1/100, e 1/1000 es deci-, centi-, e milli-. Le -a e -o final in deca-, myria-, e hecto- es omittite ante un vocal initial del secunde elemento de composito. Nove formationes analoge es possibile quandocunque requirite pro necessitates technologic e pertinente. Le forma myria- pote esser usate in formationes general (non-technic) con le signification 'un grande numero de'. Un illustration traditional es:
litro:
decilitro, centilitro, millilitro,
decalitro, hectolitro, kilolitro,
myrialitro
Un formation analoge possibile es unitate:
unitate:
deciunitate, centiunitate, milliunitate,
decaunitate, hectunitate, kilounitate, myriunitate
Multe(s):
multi- = multe.
multi- + million + -ario → multimillionario;
multi- + polo + -ar → multipolar;
multi- + lobo + -e (adj) → multilobe;
nove formationes:
multi- + cyclo → multicyclo: cyclo con plus que tres rotas;
multi- + linea + -ate → multilineate: habente multe lineas;
Nota: Le forma poly- es usate como un synonymo de multi- specialmente in terminos technic. A exprimer pluralitate in le senso de multiplication per plures in vice de per multes, le forma pluri- es preferite.
§129
Le NUMERALES COLLECTIVE es formate secundo le modello de dozena con le suffixo -ena attachate al cardinales simple.
Illes arrivava in centenas.
Illos se vende in decenas.
Nota: Un serie complete de collectivos pote haber nulle importantia practic, sed es theoreticamente possibile. Si desirate, le prime duo debe esser formate irregularmente como bina (un gruppo de duo) e trina (un gruppo de tres).